संत तुकाराम महाराजांचा अभंग: 'युक्ताहार न लगे आणिक साधनें'
संत तुकाराम महाराजांचा अभंग: 'युक्ताहार न लगे आणिक साधनें'
(कलियुगातील भक्तीचा सुलभ मार्ग)
अभंग:
युक्ताहार न लगे आणिक साधनें ।
अल्प नारायणें दाखविलें ॥१॥
कलियुगामाजी करावें कीर्तन ।
तेणें नारायण देईल भेटी ॥ध्रु.॥
न लगे लौकिक सांडावा वेव्हार ।
घ्यावें वनांतर भस्म दंड ॥२॥
तुका म्हणे मज आणिक उपाव ।
दिसती ते वाव नामेंविण ॥३॥
१. परमार्थ साधनांची सहजता (The Ease of Spiritual Practice)
युक्ताहार न लगे आणिक साधनें । अल्प नारायणें दाखविलें ॥१॥
तुकाराम महाराज अभंगाची सुरुवातच एक मोठा दिलासा देणाऱ्या घोषणेने करतात. ते सांगतात की परमेश्वराच्या प्राप्तीसाठी कोणतेही क्लिष्ट मार्ग किंवा शारीरिक छळ करण्याची गरज नाही.
'युक्ताहार न लगे': याचा अर्थ मोक्षासाठी अत्यंत कठोर आहार नियंत्रण, क्लिष्ट उपवास किंवा शरीराला त्रास देणारे तप करण्याची गरज नाही. योगमार्गात सांगितलेले अतिशय कडक नियम भक्ताला पाळण्याची सक्ती नाही.
'आणिक साधनें न लगे': या शब्दांत इतर अनेक कठीण, किचकट योगिक क्रिया किंवा तांत्रिक अनुष्ठान करण्याची गरज नसल्याचे महाराज स्पष्ट करतात.
'अल्प नारायणें दाखविलें': परमेश्वराने (नारायणाने) स्वतःच भक्तीचा मार्ग 'अल्प' (अतिशय सोपा, कमी कष्टाचा) करून दाखवला आहे. देवाला कर्मकांडांपेक्षा निर्मळ भक्तीचा आणि प्रेमाचा भाव अधिक प्रिय आहे. यामुळे भक्तीचे दरवाजे सर्वसामान्य माणसासाठी खुले झाले आहेत.
२. कलियुगातील सर्वश्रेष्ठ साधन (The Supreme Tool for Kali Yuga)
कलियुगामाजी करावें कीर्तन । तेणें नारायण देईल भेटी ॥ध्रु.॥
हा अभंगाचा आधारस्तंभ आहे. तुकाराम महाराज कलियुगासाठीचे सर्वश्रेष्ठ साधन निश्चित करतात.
'कलियुगामाजी करावें कीर्तन': कलियुगाला दोष देण्याऐवजी, महाराज एक सकारात्मक आणि सुलभ उपाय देतात. या युगात मनुष्य अल्पायुषी आहे, त्याचे मन अस्थिर आहे आणि त्याच्यात कठोर तपस्या करण्याची शक्ती नाही. अशा वेळी कीर्तन आणि सामूहिक नामस्मरण हे सर्वात प्रभावी साधन ठरते. कीर्तनात चित्त एकाग्र करण्याची प्रक्रिया सोपी होते, कारण तिथे नाम, श्रवण आणि भक्तीचा समुदाय असतो.
'तेणें नारायण देईल भेटी': जेव्हा भक्त शुद्ध अंतःकरणाने आणि सामूहिक उत्साहाने नामस्मरण करतो, तेव्हा 'नारायण देईल भेटी' (परमेश्वर त्याला स्वतः भेट देतो). याचा अर्थ केवळ देवाची मूर्ती दिसत नाही, तर चित्तशुद्धी होऊन आत्मसाक्षात्कार होतो.
३. प्रपंचाचा त्याग आवश्यक नाही (Renunciation of Worldly Life is Unnecessary)
न लगे लौकिक सांडावा वेव्हार । घ्यावें वनांतर भस्म दंड ॥२॥
या चरणात तुकाराम महाराज संन्यास मार्गाच्या बाह्य कर्मकांडाचे खंडन करतात.
'न लगे लौकिक सांडावा वेव्हार': भक्ती करण्यासाठी 'लौकिक सांडावा वेव्हार' (संसारातील कामधंदे, नोकरी, व्यवसाय किंवा कर्तव्ये) सोडण्याची अजिबात गरज नाही. खरी भक्ती मनात असली पाहिजे; तुम्ही संसाराचे कर्तव्य पार पाडत असतानाही मन देवाच्या चरणी लावू शकता. प्रपंच करणे हेच परमार्थ साधण्यासाठीचे उत्तम क्षेत्र आहे.
'घ्यावें वनांतर भस्म दंड': तसेच, मोक्षासाठी 'वनांतर' (जंगलात/अरण्यात) जाऊन संन्याशाचा वेष, अंगाला 'भस्म' लावणे किंवा 'दंड' (काठी) धारण करणे, हे सर्व बाह्य दिखावा आहे. खरी भक्ती वेषात नसून, विचारात आणि कृतीत आहे.
४. नामस्मरणाचा अंतिम निष्कर्ष (The Final Conclusion on Naam-Smaran)
तुका म्हणे मज आणिक उपाव । दिसती ते वाव नामेंविण ॥३॥
हा श्लोक तुकाराम महाराजांच्या अनुभवाचे आणि अंतिम विश्वासाचे प्रतीक आहे.
'तुका म्हणे मज आणिक उपाव': तुकाराम महाराज स्वतःच्या अनुभवाने सांगतात की, मला या नामस्मरणाव्यतिरिक्त (विठ्ठलाच्या नामाशिवाय) इतर जे काही उपाय 'दिसती ते वाव' (दिसतात, ते सर्व व्यर्थ/अपूर्ण वाटतात).
'नामेंविण' (नामाशिवाय) कोणताही मार्ग किंवा उपाय खरा मोक्ष देऊ शकत नाही. नामस्मरण हे अंतिम, सर्वात प्रभावी आणि अत्यंत सुलभ साधन आहे.
निष्कर्ष:
तुकाराम महाराज स्पष्ट करतात की, कठोर शरीरदंड किंवा संसाराचा त्याग करून नाही, तर केवळ कीर्तन आणि नामस्मरण या सहज मार्गाने कलियुगात परमेश्वर प्राप्त होतात. हा मार्ग प्रत्येक सामान्य माणसासाठी खुला आहे.
टिप्पण्या
टिप्पणी पोस्ट करा