संत तुकाराम महाराजांचा अभंग: 'कंठीं कृष्णमणी'
संत तुकाराम महाराजांचा अभंग: 'कंठीं कृष्णमणी'
(वाणी, दान आणि आचरणाची कसोटी)
या अभंगातून तुकाराम महाराज केवळ नामस्मरण नव्हे, तर दानधर्मासारख्या कृतीचे महत्त्व स्पष्ट करतात. ज्या व्यक्तीचे बोलणे आणि कृती यात ताळमेळ नसतो, ती आध्यात्मिक दृष्ट्या अपवित्र ठरते, हे ते कठोर शब्दांत सांगतात.
१. कंठीं कृष्णमणी । नाहीं अशुभ ते वाणी ॥१॥
गूढार्थ (वाणी शुद्धीचे शास्त्र): महाराज केवळ गळ्यातील माळेवर जोर देत नाहीत, तर वाणीच्या शुद्धतेवर लक्ष केंद्रित करतात.
'कंठीं कृष्णमणी': याचा अर्थ जीभ आणि कंठ सतत कृष्ण नामस्मरणात गुंतलेले असावेत. देवाचे नाम हे 'मंगल' (शुभ) असते.
'नाहीं अशुभ ते वाणी': ज्या मुखातून देवाचे नाम येते, ती वाणी 'अशुभ' (अमंगल, निंदा करणारी, द्वेषपूर्ण) असूच शकत नाही. याचा अर्थ, जर एखाद्याच्या मुखात देवाची स्तुती किंवा नाम नसेल, तर ती वाणी आपोआप अशुभ, निर्थक आणि पापयुक्त ठरते.
निष्कर्ष: नामस्मरण हे केवळ एक कर्मकांड नसून, ते मन आणि वाणी शुद्ध करण्याचे एकमेव प्रभावी साधन आहे.
२. हो का नर अथवा नारी । रांड तयें नावें खरी ॥ध्रु.॥
सखोल विश्लेषण (अंतिम कठोर निकष): हा अभंगाचा सर्वात आव्हानात्मक आणि लिंगभेद रहित निकष आहे.
'हो का नर अथवा नारी': तुकाराम महाराज परमार्थ मार्गात स्त्री-पुरुष असा कोणताही भेदभाव ठेवत नाहीत. हा नियम सर्वांना सारखाच लागू आहे.
'रांड तयें नावें खरी': 'रांड' (विधवा/अभागी) हा शब्द अत्यंत कठोर असून, येथे तो अमंगल, फळहीन, वांझ किंवा निंदनीय या अर्थाने वापरला आहे. ज्याच्या जीवनात परमार्थ रूपी फळ (शांती, मोक्ष, आनंद) मिळत नाही, तो मनुष्य आध्यात्मिक दृष्ट्या 'अभागी' ठरतो. ज्या व्यक्तीच्या मुखात देवाचे नाम नाही, तिचे जीवन आध्यात्मिक दृष्ट्या निरर्थक आहे, मग तिचा सामाजिक दर्जा कितीही उच्च असो. ही कठोर टीका परमार्थ मार्गापासून दूर असलेल्या प्रत्येक व्यक्तीसाठी आहे.
३. नाहीं हातीं दान । शूरपणाचें कांकण ॥२॥
गूढार्थ (कर्माची कसोटी): वाणीनंतर महाराज आता कृती (हाताने केलेले कर्म) यावर लक्ष केंद्रित करतात.
'नाहीं हातीं दान': दान म्हणजे केवळ पैसा देणे नाही, तर परोपकार, सेवाभाव आणि गरजूंना मदत करण्याची प्रवृत्ती. ज्या हातात दान नाही, ते हात स्वार्थी आणि निष्क्रीय आहेत.
'शूरपणाचें कांकण': कंगन (कांकण) हे सामर्थ्य आणि शौर्याचे प्रतीक आहे. तुकाराम महाराज सांगतात की, दानधर्म करणे हेच खरे नैतिक शौर्य आहे. जो माणूस दानधर्म करत नाही, तो शूर किंवा सामर्थ्यवान असू शकत नाही; तो केवळ लोभी असतो.
निष्कर्ष: वाणी (नामस्मरण) आणि कृती (दान) या दोन्हींचा संगम असल्याशिवाय माणूस परिपूर्ण होऊ शकत नाही.
४. वाळियेली संतीं । केली बोडोनि फजिती ॥३॥
सखोल अर्थ (संतांचा न्याय):
'वाळियेली संतीं': अशा नास्तिक, लोभी आणि केवळ दिखावा करणाऱ्या व्यक्तीला संतांनी आपल्या समाजातून दूर ठेवले (बहिष्कृत केले). संत-समाज अशा ढोंगी किंवा कृतीहीन माणसाचा स्वीकार करत नाही.
'केली बोडोनि फजिती': संतांनी त्याला 'बोडोनि' (कठोर शब्दांत निर्भर्त्सना करून) त्याची 'फजिती' (सार्वजनिक अपमान) केली. संत केवळ प्रेमळ नसतात, तर अन्याय आणि ढोंगीपणावर कठोर प्रहार करतात. ते अशा लोकांना त्यांच्या चुकीची जाणीव करून देतात.
५. तुका म्हणे ताळा । नाहीं त्याची अकळा ॥४॥
निष्कर्ष (समग्र जीवन):
'तुका म्हणे ताळा': ज्याच्या जीवनात 'ताळा' (मेळ, सुसंगती, समतोल) नाही. म्हणजेच, जो माणूस बोलतो एक (नाम घेतो) आणि करतो दुसरे (दान देत नाही), किंवा ज्याच्या विचारात आणि आचरणात मेळ नाही.
'नाहीं त्याची अकळा': अशा व्यक्तीला 'अकळा' (अवकळा, वाईट अवस्था, गोंधळलेली/दिशाहीन स्थिती) प्राप्त होते. त्याचे जीवन शांतीपासून दूर, दुःखी आणि अस्थिर होते.
अंतिम संदेश:
तुकाराम महाराज स्पष्ट करतात की, शुद्ध आचरण (दानधर्म) आणि शुद्ध उच्चार (नामस्मरण) यांचा समन्वय असलेले जीवनच मंगल आणि सार्थक ठरते. केवळ बोलणे किंवा केवळ दिखावा करणे हे परमार्थ मार्गात निरर्थक आहे.
टिप्पण्या
टिप्पणी पोस्ट करा