विश्वाचा जनिता – संत तुकाराम अभंग – 78
विश्वाचा जनिता: संत तुकाराम अभंग – 78
या अभंगातून तुकाराम महाराज सांगतात की, जो परमेश्वर संपूर्ण विश्वाचा निर्माता आहे, तो केवळ भक्ताच्या प्रेमामुळे त्याला वश होतो, त्याचे अव्यक्त स्वरूप त्यागून सगुण रूपात येतो आणि भक्ताच्या भावानुसार प्रेम करतो.
१. परमेश्वराचे स्वरूप आणि भक्ताची सत्ता
विश्वाचा जनिता । म्हणे यशोदेसि माता ॥१॥
विरोधाभास (Paradox): या चरणात भक्तीतील सर्वात मोठा चमत्कार सांगितला आहे. जो परमेश्वर 'विश्वाचा जनिता' (या संपूर्ण ब्रह्मांडचा निर्माता, पिता आणि नियंता) आहे, तोच भक्त यशोदेला 'माता' (आई) म्हणतो.
अंकितता (वश होणे): याचा अर्थ असा की, त्याची सत्ता, त्याचे ऐश्वर्य यशोदेच्या शुद्ध वात्सल्य प्रेमापुढे गौण ठरते. यशोदेच्या प्रेमामुळे तो आपले विश्वरूप विसरून, एका सामान्य बालकाप्रमाणे वागतो.
२. भक्ताचा अंकित आणि प्रेमाची जुळवणी
ऐसा भक्तांचा अंकित । लागे तैसी लावी प्रीत ॥ध्रु.॥
भक्तांचा अंकित: हा अभंगाचा मुख्य विचार आहे. तो 'भक्तांचा अंकित' (भक्तांच्या प्रेमाला वश झालेला, अधीन असलेला) आहे. भक्ताचे प्रेम त्याला बांधून ठेवते.
प्रेमाची जुळवणी: तो प्रत्येक भक्ताला 'लागे तैसी लावी प्रीत' (भक्ताला जशी आवडेल, जशी आवश्यक असेल, तसे प्रेम करतो).
यशोदेसाठी तो पुत्र बनतो (वात्सल्य प्रेम).
गोपींसाठी तो प्रियकर बनतो (मधुर प्रेम).
अर्जुनासाठी तो सारथी आणि सखा बनतो.
विदुरासाठी तो पाहुणा बनतो.
यावरून सिद्ध होते की, देव सर्वांना त्यांच्या भावानुसार प्रतिसाद देतो.
३. निष्काम तत्त्वाला मोहाचा वेध
निष्काम निराळा । गोपी लावियेल्या चाळा ॥२॥
परमेश्वराचे मूळ स्वरूप: देव 'निष्काम' (कोणतीही इच्छा नसलेला) आणि 'निराळा' (संसारापासून अलिप्त, निर्लेप) आहे. तो कोणत्याही फलाची अपेक्षा ठेवत नाही.
गोपींचा अनुभव: असे असूनही, गोपींना त्याचे वेड लागले होते. 'गोपी लावियेल्या चाळा' (गोपींनी त्याला आपल्या मोहक प्रेमाच्या चाळ्यांनी वेड लावले किंवा गोपींना त्याने आपल्या मधुर लीलांनी मोहात पाडले).
गूढार्थ: हे निष्काम तत्त्व गोपींच्या तीव्र आणि उत्कट प्रेमामुळे (मधुर भक्तीमुळे) सकाम (प्रेमयुक्त) भासते. गोपींचा प्रेमभाव इतका तीव्र होता की, तो त्यांच्या प्रेमाला नकार देऊ शकला नाही.
४. अव्यक्त तत्त्वाचे सगुण रूपात आगमन
तुका म्हणे आलें । रूपा अव्यक्त चांगलें ॥३॥
अंतिम निष्कर्ष: तुकाराम महाराज अभंगाचा समारोप करतात. 'तुका म्हणे आलें' (तुकाराम महाराज म्हणतात, तो आला) आणि 'रूपा अव्यक्त चांगलें' (ते अव्यक्त असलेले, निराकार तत्त्व सगुण रूपात प्रकट झाले).
भक्तीचा विजय: हे 'चांगलें' (शुभ/उत्तम) झाले; कारण भक्त जर नसता, तर ते अव्यक्त तत्त्व अनुभवाला आले नसते. भक्ताच्या प्रेमामुळे ते अव्यक्त तत्त्व लोकांना पाहण्यासाठी, अनुभवण्यासाठी आणि सेवा करण्यासाठी सगुण साकार रूपात आले.
सारांश:
या अभंगातून तुकाराम महाराज सांगतात की, देव स्वतःच्या ऐश्वर्यामुळे महान नाही, तर भक्ताच्या प्रेमाला वश होण्याच्या कृपेमुळे महान आहे. देव आणि भक्त यांच्यातील संबंध अव्यक्त तत्त्वाला साकार करणारा आहे.
टिप्पण्या
टिप्पणी पोस्ट करा