संत तुकाराम महाराज यांचा अभंग: 'तीळ जाळिले तांदुळ'
संत तुकाराम महाराज यांचा अभंग: 'तीळ जाळिले तांदुळ'
(अत्यंत सखोल आणि तात्त्विक स्पष्टीकरण)
या अभंगातून तुकाराम महाराज केवळ बाह्य कर्मकांडावर टीका करत नाहीत, तर ते अध्यात्माचे मूळ तत्त्वज्ञान स्पष्ट करतात. ते आत्म्याला दूषित करणाऱ्या गोष्टींवर बोट ठेवतात आणि खऱ्या धर्माचे स्वरूप समजावून सांगतात. हा अभंग कर्मकांडाला नव्हे, तर कर्मफळाच्या आसक्तीला विरोध करतो.
१. तीळ जाळिले तांदुळ । काम क्रोधे तैसेचि खळ ॥१॥
सखोल अर्थ: 'तीळ जाळिले तांदुळ' ही क्रिया भौतिक जगातील यज्ञ आणि कर्मकांडाचे प्रतीक आहे. तुकाराम महाराज सांगतात की, लोक भौतिक गोष्टी (तीळ, तांदूळ) जाळून परमेश्वराला प्रसन्न करण्याचा प्रयत्न करतात. पण ते हे विसरतात की, खरी अग्नी बाह्य नसून आंतरिक आहे. मनातील काम (वासना) आणि क्रोध हेच खरे 'खळ' (शत्रू) आहेत, जे आत्म्याला जाळत असतात. जेव्हापर्यंत हे आंतरिक शत्रू नष्ट होत नाहीत, तोपर्यंत बाह्य यज्ञ व्यर्थ आहेत.
गूढ अर्थ: हा श्लोक योगशास्त्र आणि वेदांताच्या तत्त्वांशी जोडलेला आहे. योगशास्त्रानुसार, चित्तवृत्तींचा निरोध करणे हेच खरे तप आहे. इथे तुकाराम महाराज सांगतात की, तुम्ही बाह्य वस्तूंचे हवन करता, पण तुमच्या मनाच्या आत वासना आणि क्रोधाचा यज्ञ चालू आहे. तुम्ही शरीराने धार्मिक वाटता, पण तुमचे मन आणि आत्मा अजूनही अशुद्ध आहेत.
२. कां रे सिणलासी वाउगा । न भजतां पांडुरंगा ॥ध्रु.॥
सखोल अर्थ: हा अभंगाचा मूळ सिद्धांत आहे. 'सिणलासी' म्हणजे थकणे किंवा कष्ट करणे. तुकाराम महाराज विचारतात की, तुम्ही या निरर्थक आणि पोकळ (वाउगा) कर्मांमध्ये का थकून जाता? 'पांडुरंगाला भजणे' म्हणजे केवळ त्याचे नाव घेणे नाही, तर निस्वार्थ प्रेम आणि शरणागती या भावनेने त्याच्याशी एकरूप होणे. जेव्हा तुम्ही पांडुरंगाला शरण जाता, तेव्हा तुमचे अहंकार आणि आसक्ती गळून पडतात. खरी भक्ती ही कर्मांच्या फळांपासून मुक्ती देते.
गूढ अर्थ: कर्मयोगाच्या सिद्धांतानुसार, महत्त्वाचे कर्म करणे नाही, तर ते अनासक्त भावनेने करणे आहे. तुकाराम महाराज येथे 'न भजतां' (भक्ती न करता) हा शब्द वापरून सांगतात की, तुमच्या कर्मांमध्ये जर ईश्वराप्रती प्रेम आणि शरणागती नसेल, तर ती केवळ एक शारीरिक क्रिया आहे. ती तुम्हाला आत्मिक मुक्ती देऊ शकत नाही.
३. मान दंभ पोटासाठीं । केली अक्षरांची आटी ॥२॥
सखोल अर्थ: 'मान दंभ' म्हणजे प्रतिष्ठा आणि अभिमान. 'अक्षरांची आटी' म्हणजे विद्या मिळवण्यासाठी केलेला प्रयत्न. तुकाराम महाराज सांगतात की, लोक ज्ञान मिळवतात, पण त्यांचा उद्देश ज्ञानप्राप्ती नसून, समाजात मान-सन्मान मिळवणे आणि 'पोटासाठी' (उपजीविकेसाठी) त्याचा उपयोग करणे आहे. त्यांच्या ज्ञानामध्ये अहंकार (दंभ) भरलेला असतो. यामुळे ते ज्ञानाच्या साहाय्याने लोकांना प्रभावित करतात, पण त्यांची चेतना अजूनही अहंकाराच्या बंधनात असते.
गूढ अर्थ: हा श्लोक ज्ञानाच्या मर्यादांवर बोट ठेवतो. तुकाराम महाराज सांगतात की, ज्ञानाचा उपयोग आत्मज्ञानासाठी केला पाहिजे, अहंकारासाठी नाही. जेव्हा ज्ञानाचा वापर स्वार्थासाठी होतो, तेव्हा ते बंधन ठरते, मुक्तीचा मार्ग नाही.
४. तप करूनि तीर्थाटन । वाढविला अभिमान ॥३॥
सखोल अर्थ: 'तप' आणि 'तीर्थाटन' हे दोन्ही मार्ग आत्मशुद्धीसाठी महत्त्वाचे मानले जातात. पण इथे तुकाराम महाराज म्हणतात की, जेव्हा हे कर्म केवळ दिखाव्यासाठी केले जातात, तेव्हा त्यांचा उपयोग होत नाही. यातून आत्मशुद्धीऐवजी 'अभिमान' (गर्व) वाढतो. 'मी खूप तप केले, मी अनेक तीर्थयात्रा केल्या' हा विचारच आत्म्याच्या प्रगतीत अडथळा निर्माण करतो.
गूढ अर्थ: तुकाराम महाराज येथे योगिक आणि तीर्थक्षेत्रांच्या खोट्या अहंकारावर प्रहार करतात. ते म्हणतात की, खरे तप शरीराला त्रास देणे नाही, तर मनातील वासनांना जिंकणे आहे. खरी तीर्थयात्रा बाहेर नाही, तर आपल्या मनाच्या आत आहे. जर या कर्मांतून अहंकार वाढला, तर ते आध्यात्मिक क्रिया नसून, केवळ भौतिक प्रदर्शन आहे.
५. वांटिलें तें धन । केली अहंता जतन ॥४॥
सखोल अर्थ: 'वांटिलें तें धन' म्हणजे दानधर्म करणे. तुकाराम महाराज म्हणतात की, अनेक लोक दान करतात, पण ते दान निस्वार्थ नसते. त्यातून ते आपल्या दातृत्वाचे प्रदर्शन करतात आणि 'मी दाता आहे' असा अहंकार (अहंता) जपतात. अशा दानधर्मात प्रेम आणि करुणा नसते, फक्त स्वतःच्या मोठेपणाचा स्वार्थ असतो.
गूढ अर्थ: हा श्लोक निस्वार्थ कर्माचे महत्त्व सांगतो. खऱ्या कर्मात कर्ताभाव (मी करतो आहे ही भावना) नसतो. दान हे जेव्हा परमेश्वराला अर्पण म्हणून दिले जाते, तेव्हाच ते फलदायी होते. पण जेव्हा ते 'माझे दान' म्हणून केले जाते, तेव्हा ते अहंकाराला बळ देते आणि आत्मिक मुक्तीच्या मार्गात अडथळा निर्माण करते.
६. तुका म्हणे चुकलें वर्म । केला अवघाचि अधर्म ॥५॥
सखोल अर्थ: हा अभंगाचा निष्कर्ष आहे. 'वर्म' म्हणजे रहस्य. तुकाराम महाराज म्हणतात की, या सर्व बाह्य कर्मांमध्ये तुम्ही खऱ्या धर्माचे रहस्य गमावले. खऱ्या धर्माचे रहस्य म्हणजे मनाला शुद्ध करणे, अहंकार नष्ट करणे आणि पांडुरंगाच्या चरणी शरणागत होणे. तुम्ही जे काही केले आहे, ते सर्व 'अधर्म' आहे, कारण त्यात आत्मशुद्धी नाही, फक्त अहंकार आणि स्वार्थ आहे.
एकंदर संदेश:
हा अभंग आपल्याला शिकवतो की, खरा धर्म बाह्य कर्मकांडांमध्ये नाही, तर आंतरिक शुद्धतेमध्ये आहे. पांडुरंगाची खरी भक्ती मनात काम-क्रोध नसताना आणि निस्वार्थ भावनेने केल्यावरच मिळते.
टिप्पण्या
टिप्पणी पोस्ट करा