संत तुकाराम महाराजांचा अभंग: अंतिम शरणागतीचे तत्त्वज्ञान
संत तुकाराम महाराजांचा अभंग: अंतिम शरणागतीचे तत्त्वज्ञान
या अभंगातून संत तुकाराम महाराज केवळ कुटुंबाच्या त्रासाचे वर्णन करत नाहीत, तर ते जीवात्म्याच्या माया आणि अज्ञानाच्या बंधनातून मुक्तीसाठी परमेश्वराला केलेली कळकळीची हाक आहे. हा अभंग भक्तिमार्गातील शरणागतीच्या सिद्धांताचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे.
१. संसारच्यातापें तापलों मी देवा । करितां या सेवा कुटुंबाची ॥१॥
गूढार्थ: 'संसाराचा ताप' म्हणजे केवळ भौतिक कष्ट किंवा आर्थिक अडचणी नाहीत. हा ताप आहे जन्म-मृत्यूच्या चक्राचा, सततच्या इच्छा-अपेक्षांचा आणि अहंकारजन्य कर्मांचा ताप. 'कुटुंब' केवळ पत्नी, मुले नाही, तर आपले शरीर (देह), मन (मन), आणि इंद्रिये (इंद्रिये).
सेवा कुटुंबाची: याचा अर्थ, आत्म्याने आपले खरे स्वरूप विसरून देह आणि इंद्रियांच्या मागणीनुसार आसक्तीने कर्मे केली. आत्मा या क्षणभंगुर देहाची आणि मनाची सेवा करण्यात इतका व्यस्त झाला की तो आपल्या मूळ स्वरूपाला विसरून गेला. ही आसक्तीच दुःखाचे मूळ कारण आहे.
२. म्हणऊनी तुझे आठविले पाय । ये वो माझे माय पांडुरंगे ॥ध्रु.॥
आध्यात्मिक शरण: जेव्हा आत्म्याला ही जाणीव होते की, 'मी ज्याची सेवा करत आहे, ते कुटुंब/देह क्षणभंगुर आहे आणि त्यामुळे मला शांती मिळत नाहीये,' तेव्हा तो 'ताप' असह्य होतो. याच क्षणाला भक्त पांडुरंगाचे पाय आठवतो.
'माझे माय पांडुरंगे': परमेश्वराला 'आई' (माय) म्हणून हाक मारणे ही माधुर्य भक्तीची भावना आहे. आई आपल्या मुलाच्या कर्मांचा विचार न करता त्याला प्रेम आणि आश्रय देते. तुकाराम महाराज सांगतात की, मी अनेक चुका केल्या असल्या तरी, केवळ तुझ्या वात्सल्यपूर्ण कृपेनेच मला शांती मिळेल. ही शरणागती भक्ताच्या पात्रता-अपमानितेवर नाही, तर देवाच्या कृपा-दयाळूपणावर आधारित आहे.
३. बहुतां जन्मींचा झालों भारवाही । सुटिजे हें नाहीं वर्म ठावें ॥२॥
तात्त्विक अर्थ: हा श्लोक पुनर्जन्माच्या आणि कर्मबंधनाच्या सिद्धान्तावर आधारलेला आहे. 'भारवाही' म्हणजे जन्मो जन्मीच्या कर्मांचे ओझे वाहणारा.
जन्मांचा भारवाही: जीवात्मा सतत कर्मांचे ओझे वाहतो आहे. प्रत्येक जन्मात केलेली कर्मे वासनांच्या स्वरूपात जमा होतात, ज्यामुळे त्याला पुन्हा जन्म घ्यावा लागतो. या ओझ्यातून 'सुटिजे' (मुक्त होण्याचे) खरे 'वर्म' (ज्ञान/रहस्य) त्याला माहीत नाही.
वर्म आणि अज्ञान: तुकाराम महाराज म्हणतात की, मोक्षाचे वर्म मिळवण्यासाठी केवळ बुद्धी पुरेशी नाही, त्यासाठी गुरुकृपा किंवा ईश्वरी अनुग्रह आवश्यक आहे. हे वर्म अज्ञानामुळे लपलेले आहे आणि ते दूर करण्याची शक्ती फक्त परमेश्वरामध्ये आहे.
४. वेढियेलों चोरीं अंतर्बाह्यात्कारीं । कणव न करी कोणी माझी ॥३॥
मनोविश्लेषण: 'चोर' म्हणजे काम, क्रोध, लोभ, मद, मोह, मत्सर यांसारखे षड्रिपू.
अंतर्बाह्यात्कारीं:
अंतरी: मन आणि बुद्धी या चोरांनी (वासनांनी) वेढली आहे. ते सतत आत्मिक शांती चोरून घेतात.
बाह्यतः: बाह्य जग, म्हणजेच विषय-विकार, इंद्रियांना मोहित करून आत्म्याचे लक्ष विचलित करतात.
कणव न करी कोणी: जीवात्मा जेव्हा या षड्रिपूंच्या जाळ्यात अडकतो, तेव्हा त्याला वाचवणारे कोणी नसते. कारण हे चोर बाहेर नाहीत, ते आपल्या आत आहेत. आत्मिक पातळीवर तो इतका दुर्बळ झाला आहे की, त्याला वाचवण्यासाठी केवळ दिव्य हस्तक्षेप आवश्यक आहे.
५. बहु पांगविलों बहु नागविलों । बहु दिस झालों कासाविस ॥४॥
परिणाम आणि तळमळ: षड्रिपूंनी आत्म्याला कमकुवत (पांगविलों) केले आहे आणि त्याचे विवेक, वैराग्य आणि ज्ञान लुटून (नागविलों) घेतले आहे.
कासाविस: हा शब्द केवळ शारीरिक थकवा दर्शवत नाही, तर परमेश्वराच्या भेटीसाठी असलेली तीव्र तळमळ (विरह-व्यथा) दर्शवतो. ही तळमळ दर्शवते की आता भक्ताला भौतिक सुखांची इच्छा राहिली नाही, त्याला फक्त आत्मिक मुक्ती हवी आहे.
६. तुका म्हणे आतां धांव घाली वेगीं । ब्रीद तुझें जगीं दीनानाथा ॥५॥
अंतिम आवाहन: हा अभंगाचा कळस आहे, जिथे भक्त परमेश्वरावर आपला अंतिम हक्क सांगतो.
धांव घाली वेगीं: 'आता वेळ नाही, तू लगेच धावून ये.' ही विनंती भक्ताच्या तीव्र गरजेतून आली आहे.
ब्रीद तुझें जगीं दीनानाथा: तुकाराम महाराज देवाला आठवण करून देतात की, 'मी तुझ्या कृपेवर आधारित आहे, माझ्या योग्यतेवर नाही.' देवाचे ब्रीद (वचन/ख्याती) आहे की, तो दीनांचा आणि अनाथांचा नाथ आहे. भक्त स्वतःला दीन आणि असहाय्य म्हणून घोषित करतो, ज्यामुळे देवाला त्याचे ब्रीद राखण्यासाठी त्याला वाचवावेच लागेल. ही भक्तीमार्गातील शरणागतीची सर्वोच्च अवस्था आहे.
टिप्पण्या
टिप्पणी पोस्ट करा